Czy wojna na Ukrainie to siła wyższa mająca wpływ na kontrakty budowlane w Polsce?

Inwazja Rosji na Ukrainę, która rozpoczęła się 24 lutego 2022 r., z całą pewnością nie jest „specjalną operacją wojskową”, a regularną wojną, której obraz niewiele różni się od tego, który znakomita część polskiego społeczeństwa zna jedynie z opracowań historycznych. Po dwóch tygodniach działań wojennych, pierwotne prognozy odnoszące się do możliwości szybkiej deeskalacji konfliktu okazały się całkowicie nietrafne, a konsekwencje wojny na Ukrainie z każdym dniem coraz bardziej odczuwają nie tylko kraje sąsiadujące jak Polska, ale także odległe państwa, które przez lata sprowadzały z Ukrainy surowce.

Wojna na Ukrainie w sposób bezpośredni oddziałuje także na realizację kontraktów w Polsce, a w szczególności kontraktów budowlanych. W związku z nagłym odpływem pracowników z Ukrainy oraz zaburzeniem łańcucha dostaw, należy zastanowić się czy fakt wystąpienia działań wojennych na Ukrainie może zwalniać wykonawców z odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie postanowień umownych wskutek wpływu okoliczności bezpośrednio związanych z jej oddziaływaniem.

Siła wyższa, czyli vis maior – co to?

Pomimo, iż Kodeks cywilny w kilku przepisach odwołuje się do „siły wyższej” (np. art. 121, art. 433 czy art. 846), na próżno szukać w nim jej definicji ustawowej. Taka sytuacja sprawia, że budowanie elementów składowych pojęcia „siły wyższej” zostało przerzucone na orzecznictwo sądów oraz doktrynę prawniczą.

W orzecznictwie zwraca się uwagę, że w kategorię zdarzeń stanowiących vis maior wpisują się zdarzenia spełniające łącznie następujące cechy:
1. zewnętrzne w stosunku do podmiotu uprawnionego,
2. niemożliwe do przewidzenia, oraz
3. niemożliwe do zapobieżenia.

Powyższe cechy bez wątpienia w pełni wpisują się w charakter zbrojnej agresji Rosji na Ukrainę., albowiem dla każdego uczestnika rynku budowlanego w Polsce wojna na Ukrainie jest de facto tego rodzaju zdarzeniem.

W występujących w polskiej praktyce kontraktowej umowach które zostały oparte na wzorcach umownych sporządzonych przez Międzynarodową Federację Inżynierów Konsultantów, tj. wzorcach FIDIC „żółtym” oraz FIDIC „czerwonym” pojęcie siły wyższej pokrywa się z tym, które na przestrzeni lat zostało wypracowane przez przedstawicieli nauki prawa oraz orzecznictwo. Wskazuje się w nich bowiem, że „siła wyższa” oznacza wyjątkowe wydarzenie lub okoliczność:
1. na którą strona nie ma wpływu,
2. przeciw której strona nie mogła w racjonalny sposób zabezpieczyć się przed zawarciem kontraktu
3. której, skoro wystąpiła, taka strona nie mogła w racjonalny sposób uniknąć lub przezwyciężyć, oraz
4. której nie można uznać za wywołaną w znaczącym stopniu przez drugą stronę.

Opisane powyżej wzorce umowne wśród enumeratywnie wymienionych zdarzeń wchodzących w zakres pojęcia „siła wyższa” wymieniają właśnie wojnę, wypowiedziane lub niewypowiedziane działania wojenne, inwazję a także działanie nieprzyjaciół zewnętrznych.

Wojna na Ukrainie a kontrakty realizowane w Polsce

Pozornie mogłoby się wydawać, że zdarzenia mające miejsce poza terytorium Polski nie będą rzutowały na ocenę możliwości wykonania danych zobowiązań kontraktowych przez wykonawców realizujących kontrakty budowlane w Polsce. Wraz jednak z postępem technologicznym oraz postępującą globalizacją, skutkującymi otwarciem krajowego rynku na podmioty zagraniczne, w tym przede wszystkim na pracowników z innych krajów czy również materiały sprowadzane z zagranicy, takie myślenie całkowicie się zdezaktualizowało.

Nie można zatem wykluczyć sytuacji w której wojna na terytorium Ukrainy, z uwagi na bezpośredni wpływ na realizację rodzimego kontraktu, będzie mogła zostać potraktowana właśnie jako „siła wyższa” na gruncie umów realizowanych w Polsce. Nawet bowiem jeżeli wojna nie jest prowadzona na terenie Polski, to jej skutki mogą być wprost odczuwalne w naszym kraju, co wydaje się wiedzą powszechną.

Wśród okoliczności, które mogą uzasadniać takie rozumowanie wyróżnić można przede wszystkim masowe powroty do ojczyzny obywateli Ukrainy, chcących bronić swojego kraju przed rosyjską inwazją. Szacuje się, że na chwilę obecną z tego powodu do Ukrainy powróciło ponad 66 tysięcy mężczyzn, a liczba ta może rosnąć. Niewątpliwie nagły odpływ pracowników na tak szeroką skalę będzie stanowić przyczynę licznych opóźnień w realizacji kontraktów budowlanych, albowiem pracownicy z Ukrainy stanowili w poprzednich latach o sile roboczej wielu firm wykonawczych. Zgodnie z raportem Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej z października 2021 r. , obywatele Ukrainy od wielu lat stanową grupę cudzoziemców uzyskujących największą liczbę zezwoleń na pracę w Polsce całkowicie deklasując pozostałe nacje (w I półroczu 2021 r. było to 68,5% łącznej liczby zezwoleń na pracę, wobec 7,1% zezwoleń wydanych Białorusinom zajmującym drugie miejsce). Większość tych pracowników znalazła zatrudnienie właśnie w branży budowlanej, a także ściśle powiązanym z tą branżą transportem.

Wśród innych czynników, które jako „siła wyższa” mogą uniemożliwiać wykonawcom realizację kontraktów budowlanych wymienić należy również gwałtowny wzrost cen materiałów budowlanych, takich jak asfalt, przewody elektryczne czy wyroby stalowe oraz surowców, w tym cen paliwa, a także poważne osłabienie się wartości polskiej waluty względem euro czy dolara. Nie można zapominać również o znacznym ograniczeniu, jeśli nie całkowitym wyłączeniu, możliwości realizacji dostaw surowców nie tylko z terenów objętych działaniami wojsk, ale również z terenu Rosji czy Białorusi. Kolejne sankcje nakładane na te kraje przez instytucje międzynarodowe prowadzą bowiem do coraz większego zamykania możliwości eksportu towarów z Rosji i Białorusi na rynki zewnętrzne, co może dotyczyć m. in. importu kruszyw, cementu oraz wyrobów z drewna, aluminium i stali.

Klauzula siły wyższej w kontrakcie

Należy pamiętać, że wystąpienie zdarzenia mającego charakter „siły wyższej” nie powoduje samo przez siebie automatycznego zwolnienia z odpowiedzialności podmiotu naruszającego zobowiązania kontraktowe, polegającego przykładowo na braku realizacji kontraktu w terminie. Konieczne jest bowiem każdorazowe wykazanie związku przyczynowo - skutkowego pomiędzy wystąpieniem siły wyższej, a niewykonaniem lub niewłaściwym wykonaniem konkretnych zobowiązań umownych. Tym samym, aby wykonawca mógł skutecznie powołać się na wojnę na Ukrainie jako zdarzenie o charakterze siły wyższej wyłączające jego odpowiedzialność za niewykonanie umowy lub uzasadniające roszczenie o zmianę umowy, niezbędne będzie wykazanie przez niego że działania wojenne, które mają miejsce na terenie Ukrainy mają bezpośredni wpływ na prawidłową realizację poszczególnych zobowiązań kontraktowych. Wpływ ten nie może być hipotetyczny, albowiem wykazać należy nierozerwalne powiązanie pomiędzy następstwami wojny na Ukrainie, a brakiem konkretnego działania po stronie wykonawcy.

Pierwszym krokiem powinna być jednak analiza kontraktu pod kątem występowania w nim klauzul odnoszących się do siły wyższej. Zgodnie bowiem z obowiązującą w polskim systemie prawnym zasadą swobody umów, zawarcie takich postanowień w umowie nie jest obowiązkowe.

W sytuacji, gdy kontrakt zawiera takie klauzule, poza weryfikacją czy niewykonanie bądź nienależyte wykonanie umowy danego zobowiązania umownego pozostaje w bezpośrednim związku z wojną na Ukrainie, konieczna jest także analiza innych warunków, których spełnienie warunkuje możliwość powołania się na siłę wyższą. Wśród takich warunków przykładowo wymienić można obowiązek powiadomienia drugiej strony o zaistnieniu zdarzenia stanowiącego siłę wyższą w odpowiednim terminie. Wspomniane już wzorce umowne FIDIC przewidują w tym zakresie termin 14 dni liczony od dnia, w którym strona dowiedziała się o zdarzeniu stanowiącym siłę wyższą.

Jeżeli jednak kontrakt nie przewiduje klauzuli siły wyższej, wówczas należy sięgnąć do ogólnych zasad odpowiedzialności za niewykonanie bądź nienależyte wykonanie umowy. W takiej sytuacji rozwiązanie może stanowić w szczególności:
• art. 3571 k.c. lub art. 632 § 2 k.c. – klauzule nadzwyczajnej zmiany stosunków (rebus sic stantibus);
• art. 471 k.c. – wyłączenie odpowiedzialności w sytuacji, gdy niewykonanie bądź nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności;
• art. 495 k.c. – niemożliwość spełnienia świadczenia wzajemnego niezawiniona przez żadną ze stron.

Zabezpieczenie interesów wykonawcy

Analiza obowiązków wykonawcy powinna być dokonana w oparciu o postanowienia konkretnego kontraktu. Jednakże, w celu jak najpełniejszego zabezpieczenia interesów wykonawcy każdorazowo należy rozważyć podjęcie szeregu działań notyfikacyjno-prewencyjnych.

Jednym z takich działań jest wystąpienie do drugiej strony umowy z pisemną informacją, że w toku realizacji kontraktu wystąpiło zdarzenie o charakterze siły wyższej, które uniemożliwia lub znacznie utrudnia wykonanie zobowiązania umownego, albowiem ma konkretny i bezpośredni wpływ dla działalność wykonawcy. Oczywiście poza samą deklaracją, twierdzenia powinny znaleźć także odzwierciedlenie w konkretnych dowodach potwierdzających dane zdarzenia. Taka informacja, po jej odpowiedniej weryfikacji przez drugą stronę kontraktu, może prowadzić przykładowo do odstąpienia do naliczenia przez nią kary umownej za opóźnienie w realizacji umowy (jeżeli takie wystąpią) lub wszczęcia procedury zmiany umowy poprzez zmianę terminu jej wykonywania lub należnego wykonawcy wynagrodzenia.

Podjęcie kontaktu z drugą stroną celem omówienia dalszej realizacji kontraktu w zaistniałej sytuacji, jak i po jej ustaniu jest bardzo istotne zwłaszcza na kontraktach obejmujących szerokie spektrum zadań. Może się bowiem okazać, że mimo iż część zobowiązań umownych nie może być w danym momencie wykonana to znajdą się takie prace, które przy odpowiedniej współpracy stron umowy, będą mogły być kontynuowane. Takie wspólne podjęcie działań umożliwi minimalizację ryzyk i strat.

Należy również pamiętać o gromadzeniu dokumentacji potwierdzającej brak możliwości realizacji kontraktu. Zgodnie z zasadą rozkładu ciężaru dowodu, to na wykonawcy powołującym się na klauzulę siły wyższej spoczywa obowiązek dowiedzenia, że nie mógł wykonać danego zobowiązania. Pomimo zatem, że powszechną wiedzą jest fakt wojny na Ukrainie, to jej wpływ na brak możliwości realizacji kontraktu trzeba szczegółowo udokumentować.

Podsumowanie

Wojna na Ukrainie jest dramatem milionów osób i ma niebagatelny wpływ na sytuację gospodarczą krajów całej Europy, a w szczególności Polski. Realizacja licznych krajowych inwestycji może zostać utrudniona z uwagi na szereg zewnętrznych czynników na które kontrahenci nie mają wpływu i których nie mogli w żaden sposób przewidzieć. Wszystko to powoduje, że wojna na Ukrainie może zostać uznana za siłę wyższą w kontekście realizacji rodzimych umów, jednak aby wykonawcy mogli skutecznie powoływać się na wpływ siły wyższej nie mogą zakładać, że zamawiający w sposób pobłażliwy podejdą do ich trudności w realizacji kontraktów wynikających z takiego stanu rzeczy.

Autorzy: 

Łukasz Gembiś, adwokat, Counsel w kancelarii DWF Jamka Sp. k.


Mateusz Chabowski, aplikant radcowski, Junior Associate w kancelarii DWF Jamka Sp. k